İSLAM TARİHİ

 

Ebul Abbas Abdullah Es-Saffah: İlk Abbasi halifesi olan El-Abbas Huneyn’de dünyaya geldi. Annesi Rayta binti Ubeydullah’tır. 20 Ekim 749  tarihinde  kendisine  biat  edildi. Abbasilerin iktidara  geçer geçmez yaptıkları zulümler özellikle Suriye ve Filistin’de binlerce kişiyi öldür-meleri  ayaklanmalara  sebep  oldu. Kısa  zamanda  binlerce kişi toplandı. Abdullah’ın üzerine gönderdiği 2000 kişilik bir kuvveti dağıttılar. Arkadan  gelen  büyük bir  kuvveti de  bozguna uğratıp ileri gelen kumandanlarını öldürdüler ve esir ettiler.Abdullah durumun ciddi olduğunu anlayınca bütün kuvvetiyle ayaklananların üstüne yürüdü. Abdullah  düşmanlarına  aman  ver-meyerek hepsini ezdi.Sonra Filistin ve Mısır’da baş gösteren ayaklanma teşebbüslerini bastır-dı. Bu  sırada  Ebu  Müslim’de  İran  ve  Irak’ta  Abbasiler aleyhine patlak veren karışıklıkları bastırdı. Böylece İspanya hariç bütün islam ülkesi Abbasilerin hakimiyetine girdi.

 

Ebu Cafer El-Mansur:   es-Saffah’ın yerini alan El-Mansur Abbasilerin zalim olmakla beraber belki  de  en  büyüklerinden  birini teşkil eder. Kendisi Es-Saffah’dan da öte yeni hanedanının temellerini sıkı sıkıya atan kimsedir. Birbiri  arkasına  iş  başına  geçen  35  halife doğrudan doğruya onun soyundan gelir.

 

El Mansur Döneminde Bağdat’ın Hilafet Merkezi Oluşu: Kufe ve hire arasındaki El-Haşimiye şehrinde oturmakta olan El-Mansur Binbir Gece Masallarının geçtiği Bağdat şehrinin temelle-rini762yılında attı.El-Mansur bölgeyi bir çok diğer bölgeleri sorup soruşturduktan sonra tespit edip tercih etmişti. 4 yılda inşası tamamlanan bu şehrin yapım işlerinde El-Mansur 4.883.000 dirhem para harcamış, Suriye, Mezopotamya ve imparatorluğun diğer kısımlarından getirilen yaklaşık yüz bin işçi, sanatkar ve mimar istihdam etmiştir.Bu andan itibaren Bağdat büyük bir ilim ve kültür merkezi haline gelmiş, Yunan filozoflarının eserleri çevrilerek medreselerde okutulmuştur.

 

Bizanslılar İle Olan İlişkiler:   Halifelik  idaresiyle  Bizanslılar  arasında  cereyan  eden asırlık mücadele üçüncü  Abbasi  halifesi  El-Mehdi  zamanında  tekrar  alevlendi. Mehdi, babasının takip  ettiği  siyaseti  benimseyerek  hudutlara  gereken önemi vermiş, asker ve istihkam bakı-mından  buraları  tahkim  etmiştir. Bizans’a  karşı ilk cihad hareketini başlatan Abbasi halifesi olan  El-Mehdi  oğlu  Harun  komutasındaki  bir  orduyu  Bizans  ülkesine gönderdi. Harun, İç Anadolu’ya kadar ilerledi. Bazı kaleleri fethederek bol ganimetlerle döndü.

 

Harun Er Reşid Dönemi:      Harun Reşid dönemi Abbasi hilafetinin altın çağıdır. Hatta bütün Orta Çağ  islam  tarihinin  ihtişam  dönemi demek de mümkündür. Harun Er Reşid döneminde Abbasi Devleti kuvvetinin zirvesine erişmişti. Devri her bakımdan bolluk, zenginlik ve  kültür devri olmuştur.

 

Avrupalılarla Olan İlişkiler:    Dokuzuncu asır dünya meselelerinde söz sahibi iki ayrı impara-torluğu idare eden iki isimle başlar. Harun Er Reşid doğuda ve Şarlman batıda bu  ikisinden şüphesiz harun Er Reşid daha üstün kudret ve kuvvete sahip ve daha yüksek bir kültür seviye-sini  temsil  ediyordu. Her  iki  hükümdarın  kurmuş  oldukları dostane münasebetler karşılıklı menfaatlerden doğmaktaydı. Şarlman, Harun Er Reşid’i Bizans’a karşı muhtemel bir müttefik olarak işliyor Harun Er Reşid’de Şarlman’a komşu İspanya’da Endülüs Emevilerine karşı onu kullanmak istiyordu.

 

Bizans Münasebetleri:El-Mehdi zamanında Bizans imparatoriçesi İren cizye ödemeye mecbur edilmişti. Bizans tarihinde fevkalade ve tüm yetkilerle devleti idare eden ilk kadın idareci ola-rak  tahta  çıkan  İren’in  yerini Nicephorus almıştır ki bu imparator, İren’in imzalamış olduğu barış  şartlarını  reddetmiş, hatta Harun Reşid’den önce ödenen cizye vergilerinin iade edilme-sini talep etmiştir.Harun Er Reşid bu duruma çok hiddetlenmiştir.Bunun üzerine ikinci Bizans seferi başlamıştır. Kendisi Heraklea üzerine yürürken bazı komutanlarını da diğer kaleler üze-rine  göndermiştir. İmparator  Harun  Er  Reşid’in  karşısına  çıktıysa da tutunamamış ve barış teklifinde  bulunmuştur. Harun  Er  Reşid  bu  teklifi  kabul etmiş ve haraç vermek ve yıkılmış kaleleri   onartmak  şartıyla  sulh  yapmıştır . İslam  kuvvetlerinin  çekilmesi  üzerine  Bizans antlaşmayı bozmuştur.

 

Harun Er Reşid’in Şahsiyeti:     Harun Er Reşid halifelerin en faziletli, en düzgün konuşanı, en bilgin  ve  en cömertlerinden biriydi. Halifeliği boyunca bir sene hacca gider bir sene ordunun başında cihat ederdi.Günde yüz rekat nafile namazı kılardı. Yaya olarak hacca gitmiştir. Onun dışında  hiçbir  halife  yaya olarak hacca gitmemiştir. Harun Er Reşid ilim ve sanata çok önem veriyordu. Binbir gece masallarına konu olan sarayında ilim ve fikir adamları, sanatkarlar top-lanır ve  halife huzurunda münakaşa ederlerdi. Ancak siyasi bakımdan Harun Er Reşid devri pek parlak sayılmaz. Kuzey Afrika’nın islam devletinden kopması onun zamanında  olmuştur. Harun  Er Reşid devletin idari teşkilatında da bazı değişiklikler yapmıştır. Vilayetleri küçülte-rek onları daha kolay idare edilir hale getirmiştir.Daha önce valilere bağlı olan kadıları müsta-kil  hale  getirdi  ve  onlara merkezdeki  baş  kadıya  hesap  verme  mecburiyeti  getirdi.

 

BABEK İSYANI:    İslam  tarihinin  önemli  olaylarından  biri olan Babek’in isyanı ile önem kazanmış  olan  Hurremiye’nin  menşei  ve  mahiyeti  hakkında kaynaklarda birbirinden farklı malumatlar bulunmaktadır. Hurremiye’nin dini bakımdan eski İran dinine siyasi bakımdan ise Araplara  karşı  duyulan kin ve nefret hislerine dayandığı ileri sürülebilir. Hurremilerin inanış-ları  ve  yaptıkları  hareketler  islam  dininden  tamamen  farklı  bir  mahiyet   arz   etmektedir. Herhangi  bir  şahsiyetin  uluhiyetine  inanmak, şarabı ve fuhuşu serbest bırakmak islamiyetin yapısında yer bulmaz. Bu sebeple Hurremiye’yi bir mezhepten  ziyade  bir  nevi  dini  sapıklık olarak kabul etmek gerekir. Babek, civarda bulunan  müslüman  ahaliye  saldırarak  kadın  ve çocuk demeden bir çoklarını kılıçtan geçirdiği gibi mallarını da gasp etmekten  çekinmiyordu. Bu şekilde başlayan şöhreti arttıkça etrafında  toplananların  sayısı  çoğalıyordu. Hurremilerin merkezi olan El-Bazz ve civarında  bulunan  müslümanlar  kurtuluşu  Mevraga’ya  çekilmekte buldular.Üzerine gönderilen birçok orduyu bozan Babek isyanı 20yıl boyunca Abbasi Devleti-ne buhranlı anlar yaşatmıştır. Halife Memun  zamanında  başlayan  bu  isyan  Halife  Mutasım zamanında bastırılabilmiştir.

 

Memun’un Şahsiyeti ve Ölümü:    Memun  Abbasi  hilafetinin  en parlak simalarından biri idi. Onun şahsiyetinin en önemli tarafı ilme verdiği değer ile ortaya çıkmıştır. Bütün  bu  kanlı  ve yıpratıcı vukuata rağmen Memun ilmi faaliyetleri takip ve himaye  etmeye  zaman  bulmuştur. Mansur zamanında başlayan Yunan  eserlerinin  Süryani  tercümelerinden Arapça’ya çevrilme işi  Memun  zamanında  hızlanmış  ve  doğrudan doğruya Yunanca asıllarından da birçok eser Arapça’ ya  çevrilmiştir. Memun’ un  Bağdat’ ta  tesis  ettiği  Beytü’l -Hikme  kütüphanesi  ve rasathanesi ile büyük bir bilim merkezi halinde faaliyet göstermiştir. Memun  devrinde  büyük bir  kültür  merkezi olan Bağdat’ta birçok medrese açıldı.Bizans’tan mezhep kavgaları yüzün-den  kaçan  Rum  bilginleri  ve  diğer  yabancı  bilginlerle  beraber  Memun’un sarayına kabul edildi. Memun   833   yılında   büyük   bir  ordu  ile  Bizans  seferine  çıktı. Fakat  yolda  öldü.

 

MUTASIM:     Asıl  adı  Ebu  İshak Muhammed olup halife olduktan sonra el-Mutasım billah unvanını  almıştır. Annesi  Marida  adlı  bir  cariyedir. Marida’nın  Türk olduğu ve bu sebeple Mutasım’ın  Türk  askerlerinden  birlikler  meydana  getirdiği ileri sürülmekteyse de bu husus kaynaklarca doğrulanmamaktadır.

 

Samerra Şehrinin Kuruluşu: Mutasım halife olduktan sonra Araplardan daha savaşçı olduğunu gördüğü  Türklerin  Horasan  ve  Türkistan’dan  Irak’a  getirilmesi için ayrı bir gayret sarfetti. Türklerden ücretli bir ordu kurmaya karar verdi. Bağdat’a o zaman  3 gün  mesafede  ve Dicle üzerinde önemsiz bir kasaba olan Samerra’da yeni bir şehir kurdurdu. Türkistan’dan akın akın gelen bazı Türk kabilelerini bu şehre ve civarına  yerleştirdi. Şehir  kısa  zamanda  gelişti. Elli binden fazla  Türkün  oturduğu  bir  şehir  oldu. Mutasım Türklerin karekteristik özelliklerinin bozulmaması için onların Araplarla evlenmesini yasakladı. Mutasım daha sonra gelen Türkle-ri  de Avasım adı verilen bölgeye yerleştirdi. Avasım “koruyanlar, istihkamlar” anlamına geli-yordu. Böylece  islam  imparatorluğu ile Bizans arasında tampon bir bölge meydana getirilmiş ve  imparatorluk  hudutlarının  daha  etkili  şekilde  korunması  sağlanmıştı.  Halife  Mutasım Samerra  şehrinin kurulmasından sonra hilafet merkezini buraya  nakletti. Böylece  892  yılına kadar  sürecek  olan “Samerra Devri” başlamış oldu. Türk  kumandanları  yavaş yavaş idari kadrolara da hakim olarak devletin yönetiminde büyük ölçüde söz sahibi oldular.

 

Babek İsyanının Bastırılması:     Mutasım’ın halifeliğe geçişinden kısa bir zaman sonra Cibal, Hemedan ve İsfahan bölgelerinden kalabalık bir grup Babek tarafına geçerek yağma ve çapul-culuğa başladılar. Tehlike gittikçe Bağdat’a yaklaşıyordu. 833 yılı sonlarında İshak b. İbrahim idaresinde gönderilen bir ordu adı geçen bölgelerdeki Hurremi hareketini kısa zamanda bastır-dı.Nüfuz sahasını Hemedan havalisine kadar uzatan Babek bu havaliden geçecek birlikler için tehlike  teşkil  ediyordu. Arazinin de  dağlık  oluşu  Babek’e  daha müsait imkanlar veriyordu. Bunun  için  sefer  ve  ikmal yollarının emniyete alınması gerekiyordu. Önce  Erdebil’e  kadar olan  kaleler  tamir  ve  tahkim edilerek birliklerin rahatça ilerlemesi sağlandı. Halife Mutasım Babek isyanını bastırması için  büyük  bir  orduyu yola çıkardı. Babek’in faaliyetleri hakkında malumat alabilmek için geniş bir casusluk teşkilatı kurdu. Nihayet 837 yılı ilkbaharında Afşin el-Bazz’ın karşısına gelerek karargah kurdu. Afşin ile Babek arasında bir vadi bulunmaktaydı. Nihayet  Afşin, emrindeki  komutanlara  hücum  emri  verdi. Etrafı sarılan  ve  kurtuluş  ümidi kalmayan Babek zaman kazanmak için bizzat halifenin imzalayacağı  bir amanname ile teslim olacağını  bildirdi. Afşin  bunu  kabul  ettiği  sırada  Türkinin  kuvvetlerinin  el-Bazz’a girdiği haberi  geldi. Bunun  üzerine  bütün birlikler hücum ederek el-Bazz’a girdiler. Şiddetli çarpış-malar  sırasında  Babek  kaçmayı  başardı. Fakat Afşin’in gönderdiği birlik  Babek’i  yakaladı. Samerra’ya  getirilen  Babek  kolları  ve  bacakları  kesilerek  idam  edildi.  Babek’ ten  sonra Hurremiler bazı ayaklanmalara kalkıştılarsa  da  yavaş  yavaş  müslüman  oldular. Bazıları  da İsmaillilere karıştılar.

 

Vasık(842-847):   Vasık her hususta amcası Memun’u taklit ederek yetişti. Vasık kuvvetli bir şahsiyete  sahipti. Akıllı  ve  iş bilir  biriydi. Babası Mutasım askerleriyle beraber Samerra’ya gidince Bağdat’ta yerine onu bırakmıştı. Babasının ölümünden sonra halife oldu.

 

Devrindeki İsyanlar ve Diğer Olaylar:   Halife Vasık devrinde dahili karışıklıklar daha ziyade Hicaz ve Yemame bölgesinde gerçekleşerek Bedevi  Arap  kabilelerinin yağma ve çapulcuları neticesinde  gelişmiştir. Bu  isyanlardan  biri  Beni  Süleym’ e  mahsup  bedevilerin Hicaz’da çapulculuğa başlamaları şeklinde ortaya  çıkmıştır. İsyanın  bütün  Arabistan’a  yayılmasından korkan Vasık Türkler ve diğer ücretli askerlerden meydana gelen bir orduyu Samerra dan yola çıkardı. Hicaz bölgesindeki bu isyanların hepsi bastırıldı. Vasık devrinin sonlarına doğru doğu eyaletlerinde  de  bazı kıpırdanmalar olduğu kaydedilmektedir. İsfahan, Cibal ve Fars bölgele-rinde Kürtlere karşı  hareket yapılmıştır. Halife Vasık devrinde Bizans’a karşı büyük bir deniz seferinin yapıldığı  hakkında Bizans kaynaklarında geniş bilgilerin bulunmasına rağmen İslam kaynakları bu konuda en ufak bilgi vermemektedir.

 

Vasık’ın Şahsiyeti ve Ölümü: Vasık’ın 5 yıl devam eden halifeliği Abbasi tarihinde önemli bir yer tutmaz. Onun  devri  zaten  amcası Memun ve babası Mutasım devirlerinin basit bir deva-mından  ibarettir. Kendi  adını  taşıyan  ve  isteği  üzerine  inşaa  edilen el-Haruni Sarayı sanat bakımından önemlidir. Halife Memun zamanında başlamış olan büyük tercüme faaliyetlerinin onun  devrinde  de  devam  ettiğine şüphe yoktur. Onun bir özelliği de Hz. Ali  evladına  karşı müsamahalı davranmış olmasıdır. Halife  Vasık’ın  ölümüyle  birlikte Abbasi devleti gerileme ve çöküş devrine girdi.

 

İkinci ve Son Dönem Abbasi Halifeleri:     Vasık’ tan  sonra 28 Abbasi halifesi daha gelmiştir. Fakat her biri otorite bakımından  diğerinden  biraz  daha  zayıflamış hatta bazıları sadece dini kudreti  elinde  bulundurmuş, siyasi  kudreti Türk kumandanlarına devretmek zorunda kalmış-lardır. İmparatorluğun çeşitli ülkelerinde büyük ayaklanmalar imparatorluğun kuvvetini azalt-mış,  otoritesini sarsmıştır. Halife Mutazıt devrinde kısmi bir toparlanma olduysa da onun ölü-müyle  durum  tekrar eski haline dönmüştür. Bu sefer de devlet erkanı arasındaki rekabet hali-feliği yıpratıyordu. Halife Razi bu duruma son vermek için adeta halifelik yetkileriyle donattı-ğı Muhammed b.Raik el-Hazari’yi emir-ül ümera tayin etti. Halife Razi emirül ümerayı büyük selahiyetlerle donattı. Bunların yanı sıra emirül ümera’nın Bağdat’ta para bastırma hakkına da sahip  olduğu  anlaşılmaktadır. Bunlardan  da  anlaşıldığı  üzere  emirül ümera halifenin bütün icrai  selahiyetlerini  devralmıştır. Abbasi tarihinde hiçkimseye bu derece geniş yetki verilme-miştir. İbn  Raik  ile  başlayan  emirül  ümeralık  kısa sürede devlet erkanı arasında bir rekabet unsuru olmuştur.

 

Büveyhilerin İdaresi:      Halife  el-Müti  zamanında  Büveyhoğollarından  Ahmet Bağdat’ı ele geçirdi. Bu tarihten sonra yüz sene Büveyhoğolları hükümdarlık ettiler. Halifelik  Abbasilerde kalmakla beraber saltanat Büveyhoğollarına geçmiş, halifeliğin  yalnız  dini  kuvveti kalmıştı. Abbasi halifesi  Müstekfi  Büveyhilerden Müizzudevle, Ahmet’e emirül ümeralık payesi ver-mek zorunda kaldı. Böylece  Abbasi  hilafeti  şii  bir hanedanın baskısı altına girmiş oluyordu. Büveyhilerin  Bağdat’a hakim oldukları bir asırdan fazla zaman içinde halifeler onların kukla-ları durumuna  düştüler. Buna karşı Büveyhliler merkezi hükümetin meşruiyet kaynağı ve dini lider  olarak  Abbasi  halifelerini başta tuttular. 11.yy.ın ortalarında Büveyhliler güçlerini kay-bettiler. Bu  dönemde  Arslan el- Besasiri Bağdat’a hakim olarak hutbeyi Fatimi halifesi adına okutmaya başladı. Abbasi hilafetinin resmen  ortadan kaldırılmaya teşebbüs edildiği bir sırada İran’da yeni bir güç ortaya  çıkmıştı. Bu  güç  sünni inancı benimseyen Selçuklular idi. Arslan el- Besasiri’nin hutbeyi Fatimi halifesine okutması Selçukluları harekete geçirdi. Selçuklu sul-tanı  Tuğrul  Bey  Bağdat’ı  Arslan  el-Besasiri’den  kurtardı ve halifeye dini itibarını iade etti. Yarım asır kadar halifeler Selçukluların siyasi hakimiyetleri altına varlıklarını devam ettirdiler Selçuklu imparatorluğunun son yıllarına doğru Abbasi halifeleri gene bağımsız olma gayretini gösterdiler.  Halife  el- Muktefi  bir  hükümdar  gibi  hareket  etmeye  başladı.  Bunun  üzerine Selçuklu hükümdarı Bağdat önlerine geldi, fakat netice alamadı.

 

Abbasi İmparatorluğunun Yıkılması:   Emevi hanedanı zamanında islam imparatorluğu tarihin en büyük imparatorluklarının başında yer alıyordu. Ancak o zamanın şartları göz önüne alına-cak  olursa  bu kadar geniş bir imparatorluğu ayakta tutmanın kolay olmayacağı kendiliğinden ortaya  çıkar. Nitekim  Abbasilerin  iktidara  geldiği  ilk  yıllardan  itibaren  kopmalar  başladı. Dokuzuncu yüzyılın ortalarına doğru halifenin maddi nüfusu  Bağdat  ve  çevresine  münhasır olmuştu. Onuncu  yüzyılın ortalarına doğru Büveyhlilerin  idaresine  giren  Abbasiler  bir  asır kadar  onların idaresinde kalmışlar, bir ara Fatimi tehlikesine maruz kalan Abbasiler Selçuklu-ların imdada yetişmesiyle dini otoriteyi tekrar ele geçirmişlerdir. Yarım asır kadar da Selçuklu sultanlarının tahakkümü altında yaşamışlardır. Selçuklu imparatorluğunun dağılması sırasında Hazar’ın  doğusunda  büyük  ve  kudretli  bir  Türk  devleti  olarak ortaya çıkan Harzemşahlar Abbasileri  tehdite  başlamışlardı. Daha  doğuda  Cengiz  Han Büyük Moğol İmparatorluğunu kurmuş, oğulları batıya  doğru  ilerlemeye  başlamışlardı. Abbasilerin son ve 37. halifesi olan el-Mustasım zamanında Cengiz Hanın torunu Hulagü Han büyük bir  Moğol  ordusuyla  Irak’ı fethe  başladı. Hülagü  Bağdat  önlerine geldi. Bağdatlılar  daha  önce Moğolların eline geçen şehirlerinin akibetlerini bildikleri için var güçleriyle Bağdat’ı savundular. Ancak şehir Moğol-lara  karşı  koyacak  güçte  değildi. Çaresiz  kalan halife devlet erkanıyla birlikte teslim olmak mecburiyetinde kaldı. Beş asırdan beri islam  dünyasının  baş  şehri  olan Bağdat tahrip edildi. Kütüphanelerdeki kitaplar yakıldı ve Dicle nehrine atıldı. Moğolların Bağdat’ı işgalleri büyük bir  felaket  olarak kabul edilmektedir. Bu felaket siyasi sahadan ziyade  medeniyet  sahasında olmuş ve bu tarihten itibaren islam medeniyeti duraklamaya ve gerilemeye başlamıştır.

 

Abbasilerde İlim ve Kültür Hayatı:    Abbasiler devrinin ilk zamanları islam kültür ve medeni-yetine damgasını vuran çok önemli  bir çağdır. İslam dünyasında çeşitli müesseseler ve ilimler bu devirde şekillenmiş zamanla gelişerek modern Avrupa medeniyetinin doğmasında da etkili olmuştur. İslam  dünyasında  filolojik, dini, sosyal ve tabii ilimler sahasındaki çalışmaların bir kısmı  Emeviler devrinde başlamış olmakla birlikte  bu  çalışmaların  sistemli  bir  şekilde  ele alınarak  müstakil  birer  ilim  dalı  haline  getirilmesi  Abbasiler devrinde olmuştur. Abbasiler devri Arap dili ve edebiyatı alanındaki çalışmaları  bakımından  çok verimli geçmiştir. Kur-an tefsirinin  sistemli  bir şekilde ele alınışı hicri ikinci yüzyılın başına rastlar. Tefsir ilmi bu yüz-yılın  ikinci  yarısından  itibaren  ilk  meyvelerini  vermeye  başlamıştır. Fıkıh, kelam ve hadis ilimlerinde Abbasiler devrinde sistemleştirilmiş ve  geliştirilmiş, müstakil  ilim  dalları  olarak ortaya çıkmıştır.

 

Tolunoğolları Devleti:     Devletin kurucusu Ahmet b. Tolun Bağdat’ta dünyaya gelmiş ve çok iyi  bir  şekilde  yetişmişti. Bazı  ufak  hadiseler  onun ne derece olgun, cesur ve itimada şayan olduğunu gösterdi. Bağdat’ta hakimiyeti  ellerinde  tutan  Türk  emirlerini  nimetlerden  azami derecede  istifade  etmek ve aleyhlerine gerçekleşecek herhangi bir hareketten vaktinde haber-dar  olmak  amacıyla tayin edildikleri büyük valiliklere bizzat gitmeyip bir vekil göndermeleri adet  olmuştu. Bu  Türk  emirlerinden  Bayakbak  tayin  edildiği Mısır’a kendi yerine Ahmet’i gönderdi.İbn Tolun yalnız Fusfat merkez olmak üzere Mısır’a hakim olacaktı. Ahmet b. Tolun Fustat’a  geldi. Bayakbak’ın  katlinden sonra bütün Mısır Ahmet’in idaresi altına geçmiş oldu. Ahmet Mısır’da  nüfuzunu kuvvetli bir şekilde yerleştirebilmek için birçok engel aşmak mec-buriyetinde  kaldı. Mısır’ın  idari  ve  mali  selahiyetleri çok kez birbirinden ayrı idi ve Ahmet Mısır’a geldiğinde Mısır maliyesi Bağdat  nezlinde  büyük  itibara sahip olan İbn Mudabbir’in elinde bulunuyordu. Mudabbir, Ahmet’in istiklal peşinde koştuğu ve isyan hazırlığında bulun-duğunu  Bağdat’a  bildirdi. Bunu  duyan Ahmet Mudabbir’i hapsetti. Zevk ve sefasına düşkün bir  adam  olan  Mutemit  idareyi  yaşlı  veziri Ubeydullah b. Yahya ile kardeşi el-Muvaffak’a vermiş ülkesini  idari  bakımdan  ikiye bölerek şark tarflarını kardeşine garp tarflarını da oğlu el-Mufavvız el-Allah  Caferi’ye  bırakmıştı. Ahmet’in karşılaştığı çok tehlikeli ve kendisini en fazla üzen hadise büyük  ümitler bağladığı oğlu Abbas’ın kendisinin Mısır’da bulunmadığı bir sırada isyan etmesidir. Abbas babasının üzerine yürüdüğünü duyunca hazineleri ve 800 süvari ile on bin zenci piyadeden oluşan orduyu  alarak  Mısır’dan  ayrıldı. Parayla  berberilerden  de asker  elde etmeyi düşündü. Fakat buralarda kötü muamelesiyle tutunamadı ve babasının gön-derdiği  orduya mağlup olarak zindana atıldı. Tarsus’ta çıkan bir isyanı bastırmak üzere bizzat sefere  çıkan  Ahmet  burada  hastalanarak  Mısır’a  geri  döndü  ve  bir müddet sonra da öldü. Ahmet şuurlu ve memleketinin hayrına olan idaresiyle nam  yapmış  büyük  bir  hükümdardır. Adil, cömert ve çok cesur idi. Mütevazi olmasına rağmen  muhaliflerine  ve  asilere  karşı çok sertti. Memleketin  ihtiyaçlarını  tayin  hususunda  takdire  şayan  bir  görüşe sahip olup devlet işlerini bizzat yapardı. Zamanı ilim ve irfan, imar ve refah devri olmuştur.

 

Tolunoğollarının Mısır’a Hizmetleri: Mısır’da halifeye kısmen bağlı olarak kurulan ilk müslü-man Türk devleti olan Tolunoğolları zamanında her bakımdan gerilemeye yüz tutan bu ülkede yeniden  bir canlanma ve ilerleme devri açıldı. Ahmet b. Tolun Mısır’ın refahının birinci dere-cede  ziraate  bağlı  olduğunu  anlamış  ve  bu  hususta  gerekeni  yapmaktan geri kalmamıştır. Nitekim su yollarının ıslahı yanında yeni  su  yolları  ve  kemerleri  inşaa  ettirmişti. İbn Tolun devrinde ticaret de fevkalade gelişmişti. Tolunlar  devrinde Mısır, sanat ve sanayi bakımından da bir inkışaf kaydetmiş  ve  bilhassa  mensucat  sanayinde  çok  ilerlemiştir. Ahmet Mısır’da amme  hizmetlerine  mahsus mühim hizmetlerde bulundu. Burada muhteşem bir saray ve ismi ile anılan muazzam bir cami yaptırdı. Ayrıca el-Katai adı verilen bir şehir kurdurdu.

 

İhşidiler Devleti: İhşidiler devletinin kuruluşu da bir bakıma Tolunoğolları devletinin kurulu-şuna benzer. Sülalenin  kurucusu Muhammed b. Tuğc istiklalini ilan ettikten sonra kendisinse halife  el-Razi billah İhşid lakabını verdi.İhşid  eski  Fergana hükümdarlarının ünvanı   idi. “şahlar yahı” ya da “kul” manasında olup ihtimal  bu  ikincisi  Abd  Allah’ın  halifelerin  şeref unvanı olması gibi aynı tarzda kullanılmıştır.Esasen İhşid’in babası ve büyükbabası halifelerin mahiyetinde bulunmuşlardı. Mısır’ın karışık  ahvalini  yerine  koyduktan  sonra yeni mevkiini kudretli  emir  Muhammed b. Raik’e karşı müdafaa etmek zorunda kaldı. İbn Raik Mısır kapı-larına  kadar  ilerledi. Fakat  sonra  Ramla’ya kadar  olan  bölgeyi  Cizye  karşılığında  İhşid’e bıraktı. İhşid 5 sene sonra yeni güçlüklerle karşılaştı  ve  Allacun’da  iki  emir  arasındaki  kati neticeye varamayan bir Raik Sıhriyet peyda ederek barıştılar. İhşid senelik yüz kırk  bin  dinar cizye verdi. İbn Raik’in ölümünden sonra İhşid’e  Hamdani  ailesinden  yeni  bir  rakip  ortaya çıktı. Lakin İhşid bu sırada kudretinin  zirvesine  ulaşmış, çıkan mücadeleye iştirak etti. Halife el- Muttaki ile karşılaştı ve halifenin Bağdat’ta hüküm süren Tuzun isimli Türk emirül ümera-sıyla  yapmakta  olduğu  savaşa  katılarak  mukadderatını  onun  mukadderatıyla  birleştirmeyi düşündü ve Mısıra döndü.Bu mücadele neticesinde Şam cizye karşılığında İhşid’in idaresinde kaldı. İhşid 334 yılları sonlarında öldü. Yerine oğullarından ikisi geçtiyse de bunlar hükümdar gölgesinden ibaret kaldılar.Asıl hakimiyet Kafur isimli Habeş bir hadımın elinde bulunuyordu İhşid’in ikinci oğlu öldükten sonra halife Mısır valiliğini  resmen  Kafur’a  verdi. Kafur  Mısır ile  Suriye’ yi  Hamdanilere  karşı  başarıyla  müdafaa  etti. Kafur’un  ölümünden sonra sülale sarsılmış  idi. Mısır  ile Suriye kemale ermiş bir meyve gibi Afrika’nın kuzeyinden gelen Fati-milerin eline düştü. İhşid ile Kafur muhakkak ki önemli şahsiyetlerdi. İhşid çok kuvvetli fakat korkak bir insan olarak vasıflandırılır. Onun hükümdarlığı sırasında kimse malına sahip olaca-ğından  emin  değildi. Fakat hakkında anlatılan şeyler arasında ona şan ve şeref verecek mahi-yette olanlar da vardır.Kafur şüphesiz ondan daha önemli idi.Yüzü son derece çirkin olmasına rağmen alelade zenci bir köle iken sırf zekası  sayesinde  devletin iktidarını elde etmiştir ki bu o devirde bile eşsiz bir yükseliştir.Her iki hükümdar da devirlerinin edebi zevkini geliştirmeye gayret ettiler. Sülale tesis etmiş  olan valiler üzerinde ismen hakimiyet elde etmek için Abbasi ve Fatımi halifeleri arasındaki mücadele İhşidiler devrinde başlar. İhşidiler Fatımileri tanımak şıkkını ciddi olarak düşünmüşler fakat sonradan Abbasilere sadık kalmışlardır. Çünkü herşeye rağmen onların nüfuzu çok büyük idi. 

 

Sonuç ve Değerlendirme: İslamiyetin zuhurundan önce bütün dünya insanları bir boşluğun ve karışıklığın  içinde bulunuyordu. Sadece putperestlik değil, hristiyan ve yahudi dinine mensup olanlar da dinlerinin  özünden ayrılarak bir sapıklığın içine girmişlerdi. Bütün dünyada olduğu gibi  islamiyetin  doğduğu sırada Arabistan yarımadası da karanlık bir cahiliye devri yaşamak-taydı. Gençliğinde üstün bir ahlak timsali olan ve hiçbir zaman putlara tapmayan Hz. Muham-med(S.A.V) risaletinden sonra bütün gücünü insanlığı doğru yola çevirmek için harcadı. Bunu yaparken pekçok zorluğu aşmak zorunda kaldı.Sonunda zafer islamiyetin oldu ve Hz.Muham-med (S.A.V) daha önce bir birlik fikrinden mahrum olan bu insanları bir islam devletinin bay-rağı altında topladı. Vefatının ardından insanları her zaman dünya ve ahiret huzuruna kavuştu-racak  olan  iki  büyük  rehber  bıraktı. Bunlardan  biri  Kur’an-ı  Kerim  ve  peygamberlerinin sünneti idi. Hz.Ebubekir, Hz.Ömer, Hz.Osman ve Hz. Ali onun ardından islam toplumunun en mükemmel rehberi oldular.İslamiyetin sınırları Arabistan yarımadasının dışına çıktı.Tarihçiler yaklaşık  30  yılı bulan bu döneme Hulafa-i Raşidin devri adı verdiler. Bu gün ideal islam top-lumu  denilince  o  dönemin sosyal yapısı akla gelmektedir. Emeviler islamiyetin sınırlarını en yüksek noktaya ulaştırdılar ve islam imparatorluğunun hakiki kurucusu oldular. Fakat devirle-rinde  halifelik  müessesesi dini bir makam olmaktan çıkarak dünyevi bir hükümdarlık şekline girdi. Yaptıkları  bir  dizi siyasi hatalarla kendi feci sonlarını hazırladılar. Emevilerin ardından iktidara  gelen  Abbasiler  Emevilerin temsil ettiği mülk devlet yerine dine dayalı  bir  devletin kurucusu ve gerçek halifelik idealini temsil  eden  kimseler  olarak  karşılandılar. Abbasiler en parlak  zamanlarını  Harun  Er  Reşid  zamanında yaşadılar. Fakat Emevilerden miras aldıkları islam  devletinin  sınırları çok büyüktü ve daha Abbasilerin iktidara geldikleri devirde kopma-lar  başlamıştı. Abbasilerin  gücünü kaybettiği son dönemlerde bir Türk hanedanı olan Selçuk-lular yarım asırlık bir devirde islam  aleminin önderi oldular. Selçukluların inkırazından sonra ortaya çıkan ve yine bir Türk hanedanı olan  Osmanoğolları devleti islam aleminin önderliğini üzerine aldılar. Yaptıkları  fetihlerde  islamiyetin  sınırlarını  daha  da  genişlettiler  ve islam tarihine en samimi müslümanlar olarak geçtiler.